Nie znamy jednej przyczyny autyzmu. Jest to zaburzenie neurorozwojowe o podłożu związanym ze złożonymi oddziaływaniami środowiskowymi i genetycznymi. Jego występowanie diagnozuje się na podstawie zaobserwowania przed 3 rokiem życia określonych nieprawidłowości w zachowaniu dziecka (w obszarze relacji społecznych, komunikowania się i rozwoju funkcjonalnej lub symbolicznej zabawy). W Polsce dzieci z autyzmem otrzymują diagnozę średnio w wieku 4-5 lat. Czas oczekiwania na wizytę w placówce diagnostycznej, w zależności od miejsca zamieszkania, wynosi zazwyczaj powyżej 6 miesięcy. Wsparcie dziecka i całej rodziny terapią często przychodzi za późno, co zmniejsza szansę na samodzielność i optymalne funkcjonowanie osoby z autyzmem w dorosłości. Dlatego tak ważne jest, by rodzice potrafili zidentyfikować wczesne sygnały nieprawidłowości w rozwoju dziecka. W tym artykule postaram się je przybliżyć.
0-6 miesięcy
Człowiek od urodzenia nastawiony jest na kontakty społeczne. Już noworodki potrafią nawiązać kontakt wzrokowy i dłużej skupiają wzrok na układach podobnych do twarzy ludzkiej. W 2-3 miesiącu życia pojawia się odpowiadanie uśmiechem na uśmiech. Dziecko reaguje na głos mamy pobudzeniem, mimiką, zatrzymaniem wzroku. Około 4 miesiąca życia dziecko zaczyna reagować mimiką na mimikę drugiej osoby, w ten sposób podtrzymując interakcję. Potrafi śmiać się głośno w odpowiedzi na zaczepki dorosłego, jest zainteresowane twarzą dorosłego, próbuje jej dotykać. U dzieci półrocznych niepokojące mogą być: brak lub ograniczony kontakt wzrokowy, brak odpowiadania uśmiechem na uśmiech, osłabiona wymiana sygnałów społecznych (spojrzenia, mimika, gesty), brak prób naśladowania mimiki.
7-12 miesięcy
W drugim półroczu życia dziecka (ok 8 miesiąca) dziecko zaczyna odczuwać naturalny lęk przy rozstaniu z mamą (lęk separacyjny), jest też nieufne w stosunku do obcych. Maluch potrafi stworzyć z dorosłym wspólne pole uwagi – podąża za wzrokiem dorosłego, przenosi wzrok między przedmiotem, a osobą upewniając się, że dorosły patrzy na ten sam przedmiot (około 9 miesiąca). Naśladuje wypowiadanie prostych sylab, rozumie proste polecenia („daj”, „chodź”), odwraca się wołane po imieniu. Pojawia się gest wskazywania (między 9 a 14 miesiącem), wykonuje też pojedyncze gesty („pa pa”, ”brawo”). Dziecko potrafi odmówić kręcąc głową. U rocznego dziecka niepokojące mogą być przede wszystkim: brak gaworzenia w funkcji komunikacji, brak reakcji na imię (pomimo prawidłowego słuchu).
13-18 miesięcy
Kolejne półrocze to czas rozwoju komunikacji – pierwsze słowa zazwyczaj pojawiają się między 10 a 15 miesiącem życia i dotyczą najczęściej znaczących osób (mama, tata) albo wyrażenia potrzeb („am”, „da”). Maluch potrafi już kiwać głową na „tak”. Dziecko podąża za wzrokiem lub wskazaniem innej osoby, rozumie też komunikat „nie wolno”. Wskazuje na sobie części ciała, na polecenie wskazuje przedmiot ze swojego otoczenia. Maluch uczy się pierwszych zabaw paluszkowych (10-13 miesiąc), bawi się w a-ku-ku. Pojawia się prosta zabawa naprzemienna – popychanie auta, turlanie piłki (ok. 12 miesiąca). U półtorarocznego dziecka niepokojący jest: brak współdzielenia uwagi, brak wskazywania palcem, brak gestów „tak”, „nie”, ograniczona gestykulacja i mimika, unikanie kontaktu.
19-24 miesiące
Około 18 miesiąca pojawiają się pierwsze wypowiedzi, zdania dwuwyrazowe. Mogą pojawiać się echolalie (powtarzanie zasłyszanych wypowiedzi „jak echo”, z zachowaniem intonacji), powinny jednak zniknąć do 3 roku życia. Około 24 miesiąca dziecko zaczyna zadawać proste pytania. Naśladuje w zabawie proste domowe czynności, buduje wieżę z klocków, lubi zabawy ruchowe. Zaczyna interesować się dziećmi, naśladuje ich zabawę. Niepokojący u dwulatków jest brak lub bardzo słabe rozumienie poleceń, brak umiejętności zasygnalizowania potrzeb, wyrażenia prośby, brak rozwoju naśladowania. U niektórych dzieci z autyzmem w tym wieku pojawia się stagnacja lub regres w rozwoju mowy. Najczęściej jest o utrata mowy lub gaworzenia, pogorszenie w sferze relacji. Wczesne symptomy spektrum zaburzeń autyzmu to także nieprawidłowości w zakresie rozwoju zabawy: preferowanie zabawy samemu, brak zabawy funkcjonalnej albo zabawa w ten sposób ale bez nawiązywania relacji z drugą osobą, trudności z zabawą naprzemienną, pojawianie się powtarzalnych, stereotypowych zabaw (dziecko domaga się, by zabawa zawsze wyglądała tak samo, z użyciem tych samych przedmiotów), brak zainteresowania aktywnością innych dzieci. Dzieci z autyzmem często przejawiają ograniczone, nietypowe zainteresowania (np. znajomość marek aut) i odmawiają rozmowy na inny temat czy podjęcia zabawy innymi niż ulubione zabawkami. W rozwoju motorycznym dziecka powinno niepokoić opóźnienie w osiąganiu kolejnych umiejętności (podnoszenie głowy, przewracanie się, siadanie, raczkowanie, stawanie, chodzenie). Warto pamiętać, że etapy rozwoju kontaktu, zabawy, komunikowania się są związane z rozwojem ruchowym i częściowo od niego zależne.
Rodzicom dzieci w wieku 18-30 miesięcy polecam kwestionariusz M-CHAT dotyczący zachowań dziecka – do uzupełnienia na stronie Programu Wczesnego Wykrywania Autyzmu Fundacji SYNAPSIS – www.badabada.pl. Na pytania można odpowiedzieć online. Wynik informuje nas czy nasze odpowiedzi wskazują na ryzyko wystąpienia autyzmu i w jakim stopniu. Nie jest on diagnozą, ale jedynie badaniem przesiewowym, które daje wstępną informację i w razie potrzeby kieruje do odpowiednich specjalistów.
Drogi Rodzicu, jeśli niepokoi Cię rozwój Twojego dziecka, warto zgłosić się do rejonowej Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej albo skontaktować się z organizacjami pozarządowymi czy ośrodkami prowadzącymi terapię dzieci z autyzmem. Tam będziesz mógł podzielić się obawami ze specjalistą, wyjaśnić wątpliwości i w razie potrzeby zostaniesz pokierowany na dalszą diagnozę.
mgr Agnieszka Przestrzelska
psycholog